Phunthumnak; Tlang cuan le khuai hrawn

Phunthumnak; Tlang cuan le khuai hrawn

            Tlang cuan le khuai hrawn hi kemh khawh an si. Mah khua le mah ram chung i a sang cem timi tlang cuan cu a nuam ngai ve mi tlonlennak a si. Tlangkai tikah haarcho a si nain nuamsual ahcun a kai har zong kha a har in theih a si lo. Tlangpar phak tikah a langmi khua paoh kha thlalang lek a si. Hmanlek ti zong in an ti. Khakha an hmuh tikah cu khua nungak tlangval pawl tlang an cuang khi teh ti hngalhternak a si. Cu hnu ah hrualhreuh a si rih (tuchan ahcun rolung or vailamtung hna an bunh). Kainolh tikah khalio anih hrualhreuh mi te a si, tiah philhlonak ah nehnang chiahta mi a si. Cheukhat peng le tlang ahcun tlang cuan an tlun pah ah khuai hrawn pah a si. Tlangval pawl nih an rak i kenmi Hreitlung khan khuai cu an tuk. An rak i kenmi zureu le khuaitizu an cawh hnu ah din a si. A thawtter deuh ngaingai caah an rak i lunghmuih hringhrin tawn. An hmuh takmi thingkep par kha an lak i inn ah an tlunpi. Kha zong kha, cu lioah "Nih te" i a laak (a ttawh) mi pangpar a si, tiah philhlonak tthiamtthiam ah ttha tein an tlumhhnarh (zohkhenh). Tuchan ahcun thingkep par hi sawhsawh in lakkhawh a si ti lo, thingram zohkhenhnak phu nih an khap.

            Tuchan mino pawl le a phuphu hna nih Hakha peng le Thantlang peng ah an cuan bik mi tlang hna cu Zinghmuh tlang, Mi e pi tlang, Vuichip tlang le Bawipa tlang hna hi an si. Hika zawn ah Bawipa tlang kong tlawmte vun tenh ta ka duh. Bawipa tlang hi Hakha peng le Thantlang peng ramri, Phaizawng, lungrang le Thangaw ramri aa tonnak ah a si i rili in pe 9080' (The Chin Hills Volume-1), pe 9008' (Myanmar Land Record 2000) a sang ti a si. Phaipha khua a phak dengmang in Thangaw, Khuahrang, Leipi, Hnaring, Fantthen, Surngen … (Lautu peng dihlak) tiang nih an kawh ve. Tuchan Lautu, Zophei, miram peng in mino tampi le kaa dang dang in mino tampi nih khuasik thla le tthaal caan (Nov. in May tiang) ah an kai cang. Bawipa tlang a kai balmi Hnaring tlangval Salai Pa He (Khua He) nih hla a phuahmi cu; "Byipa tluo daw taa, khy ruo vie suo pa chie ang, ma lutuv ruo aa luo diy, cuo vuo chiyte lutuv satlie lesaa zaw, aa ma lungkhaw zaw hne ta, Thuotlung Byinung cavaa lie, vapie lung dung pa khaw yi te tiy liy vu nga nung hne," hla sullam cu; Bawipa tlangpar in khua ka cuan hnik tik ah Lautu ram an lang dih, tthaal khuapau ah Lautu nungak tlangval pawl cu dawtmi hna he (a khuahkhuah in) Bawinu tiva ah ngahring an dawi mi kha ka mitthlam ah a rak cuang, a ti duh nak a si. Cun hlanlio hla fungkhat cu; "Kan chan aitong nain nang le kei, tlang i khuaithlum le maw thing, aangri par bel kan khiak lo e," Hla sullam cu; Nungak kun tlangval kun nih nang le kei kan chan ai tong nain khuaihrawn te hna ah kan rak tlongleng tti kho bal hna lo, tiah siaherhnak kha a phuahmi a si.

Phunlinak; Thei haai hrawn

            Thei haai hrawn hi amah le a zaat caan cio ah hrawn a si caah a caan an i khat lem lo. Thei haai kan ti tikah kehtheih, kumkual, ram haai, tthitthet thei, taat, theipi, theihmung, theithit, thurthling, khuhlu, sirsen hna an si i mah ram chung um cio mi kha hrawn a si. (Tuchan Hakha le Thantlang … mino nih mitsur dum, strawberry dum, fuu dum ah an kal bantuk khi a si). Thei haai hrawn tikah thingpar kai ttihmi tlangval pawl caah cun mark cu a ttum deuh ko lai dah. Zeicahtiah thingpar kai ralttha pa nih cun nungak hmai ahcun "Maw Vantthat" a ti lai i a sannak le a hluai tthatnak kha a kai hnawh lai, a vun thlak lai i thingpar kai ttih pawl tu cu nungak pawl he a rak chartu lawngah san a tlai ko lai. Mah lawng hna rak siseh law, a kung hau a si hnga i thingkung hau cu Laimi nih zei ah kan rel lai lo nain Vawlei cung mifim hna mit cun sual ngaingai ah a cang ko hnga. Hlanlio thei hrawn ahcun i barh leng mang a si i khakha a nuamhhnaihnak bik cu a rak si. A cheu pawl cu an luantawn i biangte hna culh le thilpuan te hna culh an hmang. Khatu kha cu capo siamsak thiam lo a si ve. Thei haai hrawnnak i an phuahmi hla tampi a um len ko nain cattialtu nih a thiammi a um lo caah chambaunak pakhat a si.

HLANLIO MINO KOMHHAWINAK A DANGDANG.

  1. HRU DEN;   Hru den timi cu nga thahnak caah hru (hrihruang, thinghram) kha an laak i hru denh in nga tampi an thah hna nak khi a si. Hru denh caan a tthatnak bik thla cu khuakhen caan (April le May) ah khin a si. Cattialtu hi 1986 kum Rezua ka umlio, Tangli camipuai phitter dingin Hriangpi khua ah ka rak kal. Hriangpi khua upa le mino pawl nih Rezua Sayaci (asiloah) Thangaw kan pu a rak kan tlawng i hru kan denh pi lai an ti. Nga denh awk hru cu innkhat pawl thum cio an i rinh. A thaizing ah Bawinu tiva ah kan kal hna. Hru denhnak hmun kan phak ah lungtum ngan nawn tampi kha hmunli hrawng an pumh hna i a cungah hru pawl cu an chiah. Cun lungttiak hna tam nawn an chilh hnu ah tlangval le patung no pawl nih tanbo pakhat cio in an tuk an den. Nungak le nutung no pawl nih an sei cio in ti an toihpiak hna. Hruaitu upa nih a za cang a ti tikah hru sivai ruangah a thimi le a rimi nga pawl kha tlaih a si. Hmunkhat ah kan pumh hna i tlangtla tu pawl nih nga cu tthenphawt a si. Cu lioah inndang in an tthen hna i keimah Ngavang nganbik (14" a kaumi) le Ngakheng an ka phawt. Hi lioah nungak tlangval cu an i nuam taktak. Zan ah khuabawipa inn (keimah tlunnak inn) ah nuamhsaihnak an tuah rih.

           Hlanlio ah hi bantuk Ngadenh (hru denh) an tuah tikah Laiphung in arhli asiloah meheh tum an i phorh i khuachia sin thawinak tuah hmasa phung a rak si. Kannih tu cu Pathian sin pekchanh thlacamnak in kan thawk. Upa nawlngeih a herh ngaingai.

    2. PARA THLEI; Para thlei timi zong hi a phu in ngatlaihnak phunkhat a si ve i nungak tlangval hawikomh nuamhnak pakhat a si ve. Tiva hna lei a bitnak deuh ah ti kha kham i lam dang in luanter a si. Vasum lei tiva aa ton tthan lainak ah ttha tein kham a si ve. Ti a reu tikah hru   denh a si i a thimi le hru a rimi nga pawl kha char le sei in tlaih a si. (Para thlei dan dikthliar deuh in kan ttial tthan te lai.) Para thlei tuah tikah nungak tlangval a phu in i sawm, innpa chakthlang i sawm in para thleikhawh a si.

   3. NUNGAK TLANGVAL HLA LEHNAK; Hlanlio chan ahcun chunhthah puai a rak tam ngaingai i khuaching chan chungkhat pawl cu rak kawh hlam lengmang a si. Khual le Lai khat tthit-umnak zong a rak um zungzal. Lai khat mi nih khual kha hna bei seih deuh phung a rak si rua. "Mikut cung savo puam" ti hi a rak si ko rua. Cu bantuk khual le Lai ton ni ah khual nungak zong kha uar deuh i khual tlangval zong nih sa an zawhnak khua nungak kha uar deuh phung a rak si ko rua. Cuti cun hla khan an i chawn kan ti lai maw hla an i leh kan ti lai dek. Khakha an i nuamhnak bik caan hawikomhnak phunkhat cu a rak si. Rawlei tikah nungak tlangval buhbarh a um zungzal i khim tiangte i barh a rak si. A lang le a lang zongin aa haam in a rak i uar mi zong an um kho men ko. Cu pin ah a pikpak in khuaching chan in a hong tlawngkai mi tlangval/ nungak zong caan sau nawn caam hi a rak um i, rak i komhhawi a si tthiamtthiam. Cuti hawikom an i ngaihnak hla fungkhat cu; -

          "Kan i ngaih ah va tum tia lo le Lai khuakhing bang, kan vai ton zei ruah hlei um ttung lo, sai ai zah bang kan ti hi!" (awphei) (A sullam; Kan i ngaih ning ruah tikah cun, kan i ton tik ah zeitluk khin dah bia kan i ruah te lai ti na lakah kan lung a kan sukhai i biaruah awk hngalh set loin, ai zah bang kan ti, ti khi a si.)

Tlangval pa; - "Nan sin caam riangmang cu ka duh na hringhran in, Lairawn kan khua lei ah zaang chawng le ttuan ka ngei hna ri lo" (awphei) (A sullam; Nan sin saupi caam ka duh nain khua lei rianttuantu, bawmchantuka ngeih lo caah a si.)

Nungak nu; - "Kan khua chuah le kan hauhnar na liam ni ve cu, zalam thingdir ah zuun bang ta law, pardang kan hoi lai ding ah!" (awphei) (A sullam; Kan khua i nai thawhni ahcun, hi hnu kan hun zoh lengmang dingah lampawng ah hrualhreuh ta te mu.)

Tlangval pa; - "Nan khua chuah le nan hauhnar ka liam ni ve cu, Hluaifu kaileng va in aan dawhte, ka zul law ka lungngam nak" (awphei) (A sullam; Nan khua in kai thawhni ahcun, ka lung hnangamnak ah bongva tal in hong ka zul ve te mu.)

Nungak nu; - "Kan khua chuah le kan hauhnar na liam ni ve cu, tual chuak loin hreng cin ruun kai khar, lai dah puantiam hong loin!" (awphei) (A sullam; Kan khua in nai thawhni ah cun, lengchuak loin inn kai kharkhumh lai i puantung thlirh in na zuun ka uul lai.)

            (Lautu nunphung hla zong in tenh ta ka duh. Hnaring le Thangaw hla lehnak.)

Tlangval pa; - "Philia i hliy, maw ca ne te, luruo u le paa a lu nung ma luo a vie zang re the ve." (A sullam; Nan khua in kaa thawh (kir) ni ahhin, vaurong par bang muidawh nu te hi, zeicah a rak ka zulh ve hnga lo.)

Nungak nu; - "Philia na hliy maw ca ne te, va zung hnungluo ca via ziy he ang, na nungpa pa lung ta cuo ma!" (Aa due due aw an si) (A sullam; Kan khua in na kir ni ahhin (bawipa) na hnu rak in zul ning law, na nu le na pa an hna tla hnga maw.)

   4. Hlanlio nungak tlangval nih biakam phunkhat an rak ngei. Capo a lo ngai nain biatak ah ai cang. "Capo biatak ah tla" timi bia khi a chuak. Tc; Nungak nu nih, "Ngahring kan dawi lioah kan chiah ta mi kan taal te kha, a va la ngammi tlangval pa nih nan ka co khawh," a ti hna. Asiloah kha tlangval hna chungah a uar bikmi tlangval kha bia a kamh. Cuti biakamnak i a rak i comi zong an um ve an ti. Cun rianttuannak zongah a si tthiam tthiam. Abianaah, nihin ah kan lo nan kan limpiak khawh ahcun zu kan in dah hna lai ti bantuk, tuchan ah dawr ah rawl kan in dangh hna lai ti bantuk a si. Kha ti kamhmi kha cu tlinter ve hrimhrim a hauh caah bia a kamhtu lei kha a biapi deuh.

          A donghnak ah, hlanlio nungak tlangval (komhhawinak cu ti khawhtawk in kan langhter cang. Kha tluk i hawikomh le tlonlen tti tikah, zaaran hmuh ningin cun nungak nu nih aho hi dah a uar i a duhbik ti hngalhkhawh a rak si lo an ti. Kha nih khan Laimi kan umtu khuasak, huaiher, mitau khuahrah ningcang hi veel in a khat i, iang zong a ngei ngaite ti kha kan hmuh. Cucaah atu chan tthangthar kan fanau pawl zong nih Laimi iang-ai kan ngeihnak zawn tete hi nunpi ve ulaw zeitluk in dah kum zabu 21 ahhin a tthat lai ti saduh thah buin baang rih usih.