Pu Con Bik

Pui Con bik cu Pu Kip Bik nih 1834 kum ah Thlaisun khua ah a hrin mi fapa a si. Hi khua cu khua dang khua le miphun bantuk in hrihhram in bawi phun a si mi nih a chanchan in uk lo in mipa zaran nih duh mi i thim i uknak (Democracy uknak) in an rak i uk zungzal phung a rak si. Pu Con Bik zong cu khua chungah cu mifim, mi hruaithiam mi a si caah khua mi dihlak hnatlak in amah kum 22 lio ah khuabawi ah an thim.

                Kum 1820 in 1856 kum tiang Tlaisun khua ah inndawng dawg 600 tluk an um. Sang 6 ah an I tthen, cu hna cu -  Phangpho, Khuathar, Butu, Lailo, Hliap le Khuasat tiin an i tthen. An sang cio ah khuabawi an i chiah cio hna i cu hna nih cun an uk hna. Laitlang ah Tlaisun uk mi ram hi a kau bik a si i, Sagaing Division Region (Sagaing Ramtthen) cung i Minkin Kani taing an uk. Miring hi rak kai hlah sehlaw Lairam dihlak hi amah kuttang ah kan um men hnga. Tlaisun ram hi khuabawi 5 aa tel mi Council phu nih an uk i cu hruaitu hna cu -  Suntla miphun chung in Tlaisun, Conghte, Congheng, Zamual an si kum thun dan ah an thim hna i tlawmpal a rauh tikah Fang-er puai lio caan ah an thim tawn.

                Mah lio caan ah cun Kawlmi le Laimi remlonak a um ruangah Mandalay in Kalaymyo khua ah Tibaw siangpahrang cu a hung phan. Laimi cheukhat cu Kawlrawn ah an kal i Kawlmi cu an thah hna, sal ah an tlaih lengmang hna. Tibaw siangpahrang nih cu thawngpang cu a theih caah Laimi hruaitu upa hna he i ton, i remnak tuah ding ah Kalaymyo cu a hung phan. Pu Con Bik zong cu Tibaw siangpahrang he i ton dingah Kalaymyo ah cun a vung kal i an i tong. Chinsaing khua ah zung a hun i, a riak.

                Tibaw siangpahrang le Pu Con Bik hruaitu pahnih cu an i ton tikah a tanglei bantukin hnatlaknak an tuah.

1. Kawlmi le Laimi i doh le i thah ti lo ding, sal zongah i tlaih ti lo ding.
2. Tamu, Kalay, Kalaywa, Mawlaik, Mingin, Pakokku, Thawngdawngyi le Yaw peng dihlak Lairam chungah telh ding.
3. Kawlrawn in Lairam ah faacang le cite kuat ding.
4. Lairam in Kawlram ah makphek le aihre kuat ding. Biakam hnatlaknak an ngeih dih hnu ah jpakhat le pakhat laksawng an i tthen.

Pu Cun Bik nih Tibaw siangpahrang cu Kingkawtnam, Fungki, Darphaw le Tawnglopuan an tthenh. Tibaw siangpahrang nih Con Bik kha Vuirang le singpahrang hrukaih mi hni (Longyi) a tthenh ve.

                Pu Con Bik nih Vuirang cu a khua ah aa hruai i an khua mi nih an sik ruangah a thah colh. Cun ram hruaitu pahnih nih biakam hnatlaknak an ngeih bantukin an ttuan taktak i, Laitlang ah Mirang an rak kai tthan hlan tiang cu Kawlram khua ah khuachiah kholhnak an ngei pen ti a si.

                Kum 1887 March thla ah Capt. Raikes cu Laitalng uk dingah Kalaymyo a rak phan i Siyin hruaitu Thuam Sang, Hau Sang, Dau San tehna he phungki sianginn ah an i tong. Capy. Raikes nih cun hiti hin a chim.

                “Kawlram pumpi Mirang nih a lak dih cang caah Kalay peng le Laitlang dihlak in Mirang kuttang ah nan tla cang, a tu anmah nih thimthar mi Kalay Sawbua U Pa Kyi hi na lungthinpi lai, ka bia na al ahcun Laitlang ah Mirang ralkap ka thlah lai kan tukter lai, Upper Chindwin Division le Laimi nih duhherh mi Kuli le eidin nan ka pek lai,” tiin biahrang ngai in a chim. Amah chim mi kha a al lawng si lo in Pu Thuam Sang nih “Zeikhom a si ah, Mirang hna kan mah Thangtlang (Laythatawng ti zongin an auh) hi nan ka hrawm lai lo” tiin ralttha ngai in a chimpiak.

                Capt. Raikes cu Siyin hruaitu hna he khuakhaan lairel mi kha a si thiam lo caah Tlaisun hruaitu Pu Con Bik he Kalay ah i tong dingin bia a cah nain, Pu Con Bik  nih Sihawngkhua i ton cu a duh lo i Indin khua ah i tong ding in bia a cah. Cu caah Capt. Raikes le Pu Con Bik cu Indin khua ah cun an i tong. Suimilam 4 tluk rau in an i tong i khua an khaan hnu ah Capt. Raikes nih:

1. Kalay peng ramuk bawi (Sawbua) Maung Pakyi hi na lungtlinpi lai.
2. Siyin miphun hna nih Kalay peng he i tuknak daihter ding.
3. Lai miphun hna le Shanram, Sittagong peng hna he chawlet, chawhrawlnak hi tha pek ding.
4. Sittagong peng ah tlunkalnak, Tlaisun ram hi i hrawm ding, cun kuli duh herh phorh ding hna hi an i tel.

Cu tiah Pu Con Bik nih, “Mirang hna kanmah Tlaisun ram na luh a si ah cun hruh taktak a lo i, kanmah lei in nanmah himnak(security) zong ttuan vo kan la kho lai lo,” tiin a lehpiak. Cu an i leh mi bia cu a lung a tling lo nain i tonnak caan an ngeih khawh caah a tha a nuam i dawtnak laksawng a pek mi kha Pu Con Bik nih a cohlanpiak lo.

        Capt. Raikes nih ka ttih seh tiah miakpi zun thum voi nga tiang a thlah hnawh nain Pu Con Bik nih a ttih naisai lo caah Capt. Raikes le Major Macgregor cu an khuaruah a har. Pu Con Bik nih cun Mirang hna hi anmah le an khua an ram ah cun uktu bawi an si ko nain Laitlang ah cun khual pei an si ko cu. Phun dang Mirang le kanmah Laimi zong kan i tluk dih ko, a ti caah Mirang pawl cu an thin a hung ngaingai.

        Miring nih Tlaisun mi hna he pehtlaihnak tuah i Laitlang va tuk i va lak awk kha an i zuam liopi ah Mingyan-Pagan hrawngah meithal i tlaih in doh dingah Shwechiophyu mintha cu Laitlang ah Zawne in a rak lan. Tlaisun ram ah um hmun a khuar i Mandalay, Mingyan Bo Tha Don, Bo Thok San te hna he i komh in Mirang cu an rak do.

        Pu Con Bik tthithruainak in 1887 May thla ah Indin cu an rak tuk i Mirang lei a ttang mi khuabawi zong an rak thlaih. Siyin miphun nih Kalay bantuk Kalay Kabaw an rak tuk lengmang i Laitlang a rak kai mi Mirang ralkap zong an tuk lengmang nak hi Tlaisun mi hna nih tha an pek ruang ah a si tiin Mirang nih an rak ruah.

        Kum 1889 December thla ah Capt. Raikes cu Tlaisun hruaitu hna he Sihawng ah an i tong  tthan. Capt. Raikes nih Shwechiophyu le Kawlmi dotu pawl hna kha  a kut ah ap awk le raltuknak i daihnak kong kha a ceihpiak. Pu Con Bik nih a tlaichih mi Kala pawl kha a thlahpiak tthan nain amah dotu pawl cu a kutchungah a ap duh lo.

        Kum 1890 March thla ah Major Skein le ralkap phu nih Falam le Tlaisun khua hna cu a va luh hnawh hna. Ralpak phu phuhnih an kulh cang caah Pu Con Bik le a hawile nih cun an do ti hna lo nain meithal va ap cu an duh hrimhrim lo. Cu caah General Simon nih Tlaisun upa hna kha i ton awk ah a auh hna. Miring ralkap 300 tluk cu Falam ah an rak phan. Miring nih Laimi he i remnak tuah dingah kumfatin khuachiah kha a cheubang thawhbuk pek dingin an ti hna caah Laimi nih Mirang hi kan doh lengmang ahcun kan khua kan ram, kan innlo a rawk dih lai ti an phan ruangah cu an ceihkhan mi cu an lungtlinpi hna.

        Cu caah Mirang nih Laimi thinlung kha a hngalh i Falam ah ralkap umnak pakhat tuah i i kilven lawngah Laimi hi kan doh khawh lai tiah an ruah caah 1892 June thla ah Falam ah ralkap umnak a tuah. Khuapi (myo)  ah a ser i Major Brown kha ralkap 400 uktu bawiah a rak chiah. H.N Tuck zong kha political officer ah a rak chiah nak a si.

        Miring nih Chin Hills a uk hnu zongah Pu Con Bik cu ramuk bawiah a chiah tthiam thiam i a peng le a ram cu a hlankel bantuk in a uk hna. Pu Con Bik cu 1910 kum April 11, amh kum 76 a si ah a thi. Amah thih hnu ah a fapa Van Hmung nh ramuk bawi rian cu a chan.

        Pu Con Bik cu nupi pahnih a ngei. Pi Za Tial a thih hnu ah Pi Zing Cuai a tthit tthan. Pi Za Tial he an hrin mi fale hna cu -  Pu Van Hmung le Pa Tei Kulh an si. Pi Zing Cuai he an hrin mi fale hna cu -  Pu Van Hruai Lian, Pa Cong Lian le Pu Sum Lian an si.

Amah cu mithinlung ttha le miralttha ngai a si. A rianttuannak le a cawlcanghnak ah ttihphannak ngei lo in ralttha in a ttuan ngam mi a si. A min lawng pu loin pumpek in a ttuan taktak mi a si. Mizapi sin ah lungsau in a um i mizapi he lungrualte in rian a ttuan. Lothlo mi a si bantuk in lopil ah thlaici phunphun a vorh i, thlai zong tampi a cin hna. Satil phunzakip zong a zuat hna i, Lai nunphung ah Bawilaam, Siathah, Zupudah tiang a tuah khotu a si. Anmah chan lio ah ralteinak, sakah, zudah, siahthah, vokthah, fang-er, thlaicituh tiin tampi a tuah. Pupa hla zong an phuahter hna i, hlaphuah thiam an chuah khawh nakhnga tha a pe zungzaltu zong a si. Miring dongamtu le ramuk bawi lakah minthang bik hruaitu pakhat a rak si.

Pu Con Bik cu a ral a ttha a ruah nak a kau i khua le ram ca zong  khua a ruat. Rualremnak le hawikomhnak a muru a hngaltu a si caah Laitlang lawng siloin Kalay-Kabaw pen gzong nih upat i Ching minci lai mang bawi tiin an kawh. Laitlang ah Mirang rak kai hna hlahsehlaw a mah uk mi Tlaisun pawl nih Laitalng pumpaluk hi an uk khawh men tiin Mirang nih an rak chim bal. American Baptist Mission nih sianginn an rak tuah i ngakchia hna sianginn an kaiter hna nak thawngpang a theih tikah 1906 kum Tlaisun khua ah meeting a auh hna i ramuk dih lak hnatlak nak in Falam ah sianginn tuah ding in Political Officer Mr. B. S. Carey sinah a hal.

A pum thi cang hmanhsehlaw a min cu a nun zungzal rih caah Yangon khualai ah Conbik lam tiin an kawh. Hakha le Falam zongah amah min bunh in Hall (Inn) zong an chiah. 2017 January thla in an khua ah amah milem zuk zong an chiah cang.