Pu Lal Luai

Pu Lal Luai cu 1847 kum hrawng ah Cinzah chung Pu Lian Er le Sangpi chung Pi Sui Hluai nih Thantlang khua ah an hrin. Anaupa cu Herh To a si i, a farle cu Pi Dar Nawn le Pi Tial Taang an si. A ngakchiat lio ah rawl-einak hmanh in cawcheh ti mi phaw le nam he raldohnak lentecelh cu a rak duh deuh. Michuakthiam, micunzar ttha, meleklak a si i, thinlungput ttha a si caah amah thirual lak ah hruaitu a si zungzal.

Amah cu muidawh pumrua ttha a si i, pe 6 tluk a sang. Laimi lakah cun muisam le tungtai ah mi za a si lawng si lo in paleek taktak a si caah Mirang pawl hna nih cun, “Mikei hawi a si lai” an rak ti.

A hung tlangval i nupi tthit a zat in Hakha Sangpi chung Pu Lian Nawn fanu Men Tial he an i um. A nupi Sui Hluai zong Sangpi bawi That Cin farnu a rak si.

Pu Lal Luai hi Thantlang peng ramuk bawi vialte lakah hin minthang bik le a uk mi ram a kau bik a si. Nitlailei ah Lakher ram tiang, thlanglei ah Zotung, Mara tiang a rak uk hna. A pa thih hnu ah a pu uk mi ram le khua vialte khuachiah a rak eitu a si. Khua pakhat ah sal pakhat cio a rak khawlh fawn hna. A kal tik paoh ah hin a naupa Hleh To le a ralvengtu A Sai hna nih an rak zulh tawn. Miralttha mitthawng a si caah a uk mi minung vialte nih an dawt dih.

Voikhat ah Lushei doh ah a hawile he an rak kal. Lushei pawl cu an rak thawn liote a si i Pu Lal Luai le an hawile cu an hong zam. Ral pawl nih cunt hah ding in an va dawi hna i a donghnak ah tipi ah an erh hna. Furpi caan a si caah tipi cu tan khawh a rak si lo. Ral nih cun Lal Luai le a ralkap cu an va naih thluahmah cang hna i lungrethei in an um lio ah rul mangtara tipi cung ah a hong i khang. Cu rulkeng cu a zawh i varal ah an rak phan kho. Cu caah Pu Lal Luai i a dohdangh cu rulpi a si an rak ti phah.

Miring nih 1889 September 5 ni ah order a chuah i Chinram cu phuhlum in tuk i rak uk ding ah khua an rak khan. Cu thawngpang cu Pu Lal Luai nih a theih tik ah Hakha bawi sin ah “Gangaw lei in a ra mi Mirang kha nannih rak do hna u law, kei nih Chittagong lei in a ra mi Mirang ka rak do hna lai” tiah a ti hna. Amah nih a mi vialte kha a pumh hna i hriamnam tlingte in a timh dih hna hnu ah Mirang doh ding ah cun an kal i Rangkamuti khua pawng ah an i kap. Lt. Stewart le a ralkap tam nawn an vat hah hna i Mirang nih an lektaak mi Campas le tungthlai suimilam an rak lak.

Mah hnu cun Mirang ralkap phudang an rat than i, an i tuk tik ah hriamnam aa thleidan tuk caah Mirang ralkap nih cun an nor thluahmah hna i Pu Lal Luai le a hawile cu hnulei ah an zam. Hriangkhan khua pawng La-aw tivadong Burphai neelrawn in Pu Lal Luai le a hawile nih cun an rak bawh hna i an i kap tthan. Miring ralkap minung 5 an rak thah hna, Lt. Forbes, Jamadar Amara le ralkap 13 hma an pu. Mah ka ah cun Thangzang khuabawi Tler Ceu le a hawile an thi ve. Miring nih cun an nam chin hna, Thantlang khuapawng Khinthlang le Vuichiptlang in an rak bawh hna i an rak kah tthan hna. Tlawmpal ah Mirang cu Thantlang ah an hung lut. Asinain, Pu Lal Luai nih cun a rem huh hna lo i a hawi le cu Bawinu tiva ral Matupi peng chung ah Pu  A Sai he khua an sa. Cu lio ah Vui pahnih an kah. Miring ralkap cu Thantlang ah a cheu, Hakha ah a cheu tiin an lan. Cu tikah khuabawi Za Hup nih Hakha i Lt. Macnab kha a rak ton. Pu Lal Luai kan rem seh, Hakha ah a ka ton duh lo ah cun Thantlang le a kuttang khua hna zong ka hrawh dih lai, a ngeihchiah chawva zong ka lakpiak dih lai tiin bia a cah. Mainwaring le ralkap 300 tluk cu Thantlang an rak phan. Miring doh mi khua hna cu -  Hriangkhan, Thlualam, Thangzang hna ah an va kal i liam man hal i meithal an lakpiak hna hna ah Thangzang khua kha mei in an duahpiak. Pu Lal Luai cu an tlai kho lo.

1892 February ah Major Browne uk mi S.D.O 39th Garhwal Rifles cu Thantlang an rak phan. Hmunlipi, Lungler, Dawn tiang an va kal i meithal an lakpiak dih hna. Cu hnu ah Bual, Vomkhua, Vuangtu, Ruakhua, Sopum, Lungzarh, Salen, Tlangrua khua hna zong ah an va phan i meithal an laak piak dih thiamthiam hna. Hakha lei ah an lan tthan, Pu Lal Luai cu an tlaih khawh lo caah an lung a tling kho hrimhirm lo.

Pu Lal Luai cu anau a thi i a ruakvui ah a tlung lai tiah Mirang nih cun Hakha in an theih caah 1982 June 21 ni zaanlei mui lai ah Lt. Rainey, Lt. Macgnab hruainak in ralkap 150 cu Thantlang lei ah cun an kal. Khua a muih cang caah le Titava cu a rak lian i tan an i harh caah khua dei hlan ah kan phan lai i, Pu Lal Luai cu kan tlaih lai an ti nain dei hnupi ah an phanh caah an inn an hun kulh. Thil sining cu Pu Lal Luai nih a theih tik ah a zamtaak tthan hna.

Miring nih cun a nupi Men Tial sin ah: “Lal Luai nih cun a kan kei bal lai lo, kan rem sehlaw ramuk bawi rian kan pek lai, a thih hnu zongah a fale nih an ttuan lengmang lai, harnak zeihmanh kan pek lai lo, a kan rem lo a si ah cun caan khatkhat cu amah zong kan thah sual lai i khua mi zong harnak kan in pek sual te ko hna lai” tiah an chimh. A nupi nih Pu Lal Luai sin ah cun mi a thlah zokzok hna i Mirang nih an cahtaak mi bia vialte cu a va chimter dih hna. Pu Lal Luai nih cun Mirang rem cu a duh naisai lo. A ketang ah lungdo hma nih a ei nain, Mirang cu a doh cuahmah ko hna.

Cu caah Mirang nih khua mi hna kha a phunphun in harnak an pek hna. An inn vialte an duahpiak hna. Asinain Pu Lal Luai inn cu a kangh khawh lo caah khuaruahhar pakhat a si. Miring nih harnak an pek lengmang hna caah a nupi nih cun “A sining poh in si ko cang seh, ka mi hna zong an tuartuk” tiah Mirang he i rem ding in Thantlang ah a hong tlung. Mirang pawl cu an i nuam tuk i Pu Lal Luai cu Zu le ngakchia caah changreu thawthaw an va kuat hna. Hakha vuanthawk Mr. Tuck he a voikhatnak remnak cu Hakha le Thantlang ramri Pialva kam ah an rak tuah. Cu hnu ah cun a voihnihnak cu 1894 May 13 nih ah meithal zun tampi he remnak an va tuah tthan. Miring cu an lung aa lawm tuk i amah kuttlaih a si mi meithal le mintthatnak lethmat le nungnam laksawng ah an rak tthenh chih. Cu pinah ramuk bawi an rak pek, Mirang ram ah meithal zunkhat an cahpiak. Cu hnu cun Pu Lal Luai cu sau hmanh nung lo in 1894 fur a dih hnu ah thiseh chungtlik zawtnak in Thantlang khua ah a thi.

Amah nih a thihtaak hna caah Thantlang khua mi le a uk mi hawi hna cu an bawile an lam paoh ah paran tum lo in Pu Lal Luai zuun cu an ulh. Sakah thiam a si i, vui le pawpi zong a kah hna. Lai lei sunparnak a tlinh leng ah a farle Dar Nawn le Tial Tang zong puanpar a phahpiak hna. Va a ngeih nih ah laa (200) a ah, puanpar (200) a phah, Naa pahra, Vok pahra, Caw sawmli a thahpiak. Saka vel (3) cio a khuapite in a phawt hna. A thih ah Pi Men Tial cu a fale Ni Iang, Renh Thluai, Sui Tial le Lian Dun hna kha a rohtak hna. Pu Lal Luai cu thi hmanh sehlaw, ramuk rian cu a fanu Ni Iang vapa Pa Thluai nih a chan. A pum thi hmanhsehlaw a min cu a nung rih ko. Atu Thantlang certual khi Lal Luai certual tiah min an sak.

Miring nih upatnak, mintthatnak lethmat an pek mi cu a tang lei bantuk in a si.

  • “CHIN HRUAITU HNA KENEH DAWH” timi Salai Okla Bik nih a ttial mi chungin langhter mi a si.

Add new comment

2 + 5 =